<?xml version="1.0" encoding="UTF-8" ?>
<!DOCTYPE manualpage SYSTEM "./style/manualpage.dtd">
<?xml-stylesheet type="text/xsl" href="./style/manual.tr.xsl"?>
<!-- English Revision: 1199481 -->
<!-- =====================================================
 Translated by: Nilgün Belma Bugüner <nilgun belgeler.org>
   Reviewed by: Yücel Haluk Bugüner <haluk belgeler.org>
========================================================== -->

<!--
 Licensed to the Apache Software Foundation (ASF) under one or more
 contributor license agreements.  See the NOTICE file distributed with
 this work for additional information regarding copyright ownership.
 The ASF licenses this file to You under the Apache License, Version 2.0
 (the "License"); you may not use this file except in compliance with
 the License.  You may obtain a copy of the License at

     http://www.apache.org/licenses/LICENSE-2.0

 Unless required by applicable law or agreed to in writing, software
 distributed under the License is distributed on an "AS IS" BASIS,
 WITHOUT WARRANTIES OR CONDITIONS OF ANY KIND, either express or implied.
 See the License for the specific language governing permissions and
 limitations under the License.
-->

<manualpage metafile="dso.xml.meta">

  <title>Devingen Paylaşımlı Nesne Desteği</title>

  <summary>
    <p>Apache HTTP Sunucusu modüler bir program olup, yönetici sadece bir
      grup modül seçerek sunucuya işlevsellik ekleyebilir. Modüller, Devingen
      Paylaşımlı Nesneler (DSO - Dynamic Shared Object) halinde
      <program>httpd</program> programından ayrı olarak derlenir. DSO modülleri
      sunucunun derlenmesi sırasında derlenebileceği gibi ayrı olarak derlenip
      daha sonra Apache Eklenti Aracı (Apache Extension Tool)
      <program>apxs</program> programı kullanılarak da sunucuya eklenebilir.</p>

    <p>Bu belgede DSO modüllerinin kullanımının yanında teorisine de
      değinilecektir.</p>
  </summary>


<section id="implementation"><title>Gerçeklenim</title>

<related>
  <modulelist>
    <module>mod_so</module>
  </modulelist>
  <directivelist>
    <directive module="mod_so">LoadModule</directive>
  </directivelist>
</related>

    <p>Apache httpd modüllerini yüklemek için DSO desteği, Apache httpd
      çekirdeğine durağan olarak ilintilenerek derlenmiş olan
      <module>mod_so</module> adında bir modül tarafından sağlanır.
      <module>core</module> modülünden  başka, bir DSO modülü olamayan tek modül
      <module>mod_so</module> modülüdür. Apache ile dağıtılan hemen hemen tüm
      diğer Apache modülleri bir DSO modülüne yerleştirilebilir. Derlenmiş
      modüller <code>mod_filanca.so</code> biçeminde birer DSO ismi alırlar ve
      her biri istenirse <code>httpd.conf</code> dosyasında
      <module>mod_so</module> modülünün <directive module="mod_so"
      >LoadModule</directive> yönergesiyle belirtilerek sunucu başlatılırken
      veya yeniden başlatılırken sunucuya yüklenebilir.</p>

    <p><a href="install.html">Kurulum belgesinde</a> açıklandığı gibi, her DSO
      modülü <program>configure</program> programının
      <code>--enable-mods-static</code> seçeneği ile devredışı bırakılabilir.</p>

    <p>Apache httpd modülleri için (özellikle üçüncü parti modüller için) DSO
      dosyası üretimini kolaylaştırmak amacıyla <program>apxs</program>
      (<dfn>APache eXtenSion</dfn>) adında yeni bir destek programı
      kullanılmaktadır. Bu program Apache httpd modüllerini Apache httpd kaynak
      ağacından ayrı olarak derlemek için kullanılabilir. Fikir basittir: Apache
      HTTP Sunucusu derlenirken DSO dosyalarını derlemek için platforma bağımlı
      derleyici ve ilintileyici seçenekleri <program>apxs</program>
      programının içine konur ve <code>make install</code> ile kurulum sırasında
      Apache httpd C başlık dosyaları da kurulur. Böylece
      kullanıcı Apache httpd dağıtımının kaynak ağacına ihtiyaç duymadan ve
      platforma bağımlı derleyici ve ilintileyici seçeneklerini bilmek zorunda
      kalmadan istediği Apache httpd modülünü <program>apxs</program>
      programını kullanarak derleyebilir.</p>
</section>

<section id="usage"><title>Kullanım Özeti</title>

    <p>Apache HTTP Sunucusu 2.x’in DSO özelliklerine bir giriş olarak burada
      kısaca bir bilgi vermekle yetinilecektir:</p>

    <ol>
      <li><p>Kaynak dosyası <code>mod_filanca.c</code> dosyasında dağıtılan bir
        <em>özgün</em> Apache htpd modülünü <code>mod_filanca.so</code> isminde
        bir  DSO modülü olarak derlemek ve kurmak için şöyle yapılır:</p>

<example>
  $ ./configure --prefix=/kurulum/yeri --enable-filanca<br />
  $ make install
</example>
      </li>

      <li><p>Apache HTTP Sunucusunu tüm modüller etkin olarak
        derleyebilirsiniz. Fakat sunucunun başlatılması sırasında sadece temel
        modüller yüklenir.  Daha sonra <code>httpd.conf</code> içindeki
        <directive module="mod_so">LoadModule</directive> yönergelerini etkin
        veya etkisiz hale getirerek yüklenecek modülleri
        değiştirebilirsiniz.</p>

<example>
$ ./configure --enable-mods-shared=all<br />
$ make install
</example>
      </li>

      <li><p>Bazı modüller sadece geliştiriciler içindir ve bunlar tüm
        modüllerin derlenmesini (<em>all</em>) seçseniz bile derlenmeyecektir.
        Geliştirici modülleri dehil tüm modülleri derlemek isterseniz
        <em>reallyall</em> kullanınız. Ek olarak, derlenmiş modüller için
        kullanılan <directive module="mod_so">LoadModule</directive>
        yönergelerinin tamamını <code>--enable-load-all-modules</code> derleme
        seçeneği ile etkin kılabilirsiniz.</p>

<example>
$ ./configure --enable-mods-shared=reallyall --enable-load-all-modules<br />
$ make install
</example>
      </li>

      <li><p>Kaynak dosyası <code>mod_filanca.c</code> dosyasında dağıtılan bir
        <em>üçüncü parti</em> Apache httpd modülü <code>mod_filanca.so</code>
        isminde bir DSO modülü olarak Apache httpd kaynak ağacının dışında
        <program>apxs</program> kullanarak derlemek ve kurmak için şöyle
        yapılır:</p>

<example>
$ cd /bir/kurulum/yeri<br />
$ apxs -c mod_filanca.c<br />
$ apxs -aci filanca mod_filanca.la
</example>
      </li>
    </ol>

    <p>Tüm durumlarda derlenen paylaşımlı modülü Apache httpd’nin etkin
      kılabilmesi  için <code>httpd.conf</code> dosyasında o modül için bir
      <directive module="mod_so">LoadModule</directive> yönergesi
      bulunmalıdır.</p>

    <p>Ayrıntılı bilgi için <a href="programs/apxs.html">apxs belgelerine</a>
      bakınız.</p>
</section>

<section id="background"><title>Artalan Bilgisi</title>

    <p>Günümüzün Unix türevlerinde var olan bir mekanizma sayesinde
      çalıştırılabilir bir programın adres uzayına çalışma anında yüklenmek
      veya ilintilenmek üzere <em>Devingen Paylaşımlı Nesneler</em> (DSO -
      Dynamic Shared Object) adı verilen, özel bir biçem kullanarak kodlanmış
      program parçaları oluşturulabilir.</p>

    <p>Bu yükleme normalde iki yolla yapılabilir: Ya çalıştırılabilir
      programın başlatılması sırasında yüklenen <code>ld.so</code> adlı bir
      sistem programınının devingen olarak yüklenmesi ile ya da
      çalıştırılabilir programın içinden Unix yükleyicisine programsal sistem
      arayüzü sağlayan <code>dlopen()/dlsym()</code> sistem çağrılarının elle
      yapılması suretiyle.</p>

    <p>İlk yöntemde kullanılan DSO’lara genelde <em>paylaşımlı
      kütüphaneler</em> veya <em>DSO kütüphaneleri</em> adı verilir ve
      bunların dosyaları <code>libfilanca.so</code> veya
      <code>libfilanca.so.1.2</code> biçiminde isimlendirilir. Belli bir
      sistem dizininde (normalde <code>/usr/lib</code>) bulunurlar ve derleme
      sırasında ilintileyici komutuna <code>-lfilanca</code> şeklinde
      belirtilerek çalıştırılabilir programla ilintilenirler. Doğrudan
      çalıştırılabilir koda eklenen bu kodlar Unix yükleyicisinin programın
      başlatılması sırasında kütüphaneyi <code>/usr/lib</code> altında
      <code>libfilanca.so</code> adıyla bulabilmesini sağlar. Kütüphanelerin
      aranacağı yerler ya <code>-R</code> gibi bir ilintileyici seçeneği ile
      koda eklenir ya da arama yolları <code>LD_LIBRARY_PATH</code> ortam
      değişkeni aracılığıyla yapılandırılır. Böylece çalıştırılabilir
      programda henüz çözümlenmemiş simgeler DSO içinde bulunarak
      çözümlenebilir.</p>

    <p>Çalıştırılabilir program içindeki simgelere normalde DSO içinden
      atıfta bulunulmaz (genel kod kütüphanesinin başka programlarca da
      kullanılması nedeniyle). Bu bakımdan DSO tarafında böyle bir çözümleme
      yapılmaz. Çalıştırılabilir program da DSO’daki simgeleri kendisi
      çözümlemeye uğraşmaz, bu işlemlerden tamamen Unix yükleyicisi
      (<code>ld.so</code>) sorumludur. (Aslında, <code>ld.so</code>’yu
      çağıracak kod, her çalıştırılabilir programın içine ilintilenmiş
      (durağan değil) başlatma kodunun bir parçasıdır.) Programlar tarafından
      ortaklaşa kullanılan kütüphanelerin devingen olarak yüklenmesinin sebebi
      basittir: Kütüphane kodu <code>libc.so</code> gibi bir sistem
      kütüphanesine bir kere kaydedilip disk alanından yer kazanılmış
      olur.</p>

    <p>İkinci yöntemde kullanılan DSO’lara yine <em>paylaşımlı
      kütüphaneler</em> veya <em>DSO kütüphaneleri</em> adı verilir fakat
      bunların dosyaları geçerli kabule göre <code>filanca.so</code> gibi
      isimlendirilse de genelde keyfi olarak seçilen bir dosya uzantısı
      kullanılarak isimlendirilirler. Bu dosyalar genellikle programa özel bir
      dizinde dururlar ve bu dosyaları kullanacak olan çalıştırılabilir
      programla aralarında özdevimli olarak bağ kurulmamıştır. Bunun yerine,
      çalıştırılabilir program DSO’yu çalışma anında <code>dlopen()</code>
      sayesinde kendi adres uzayına ekler. Çalıştırılabilir program için
      DSO’daki simgeler bu sırada çözümlenmez. Özdevimli olarak devreye
      giren Unix yükleyicisi, (varsa) artakalan simgeleri, çalıştırılabilir
      ihraç edilen simge kümelerini (ve özellikle her yerde hazır ve nazır
      <code>libc.so</code> içindeki tüm simgeleri) kullanarak çözümler. Bu
      yolla DSO, çalıştırılabilir programın simge kümesi bilgilerini sanki
      kendisine baştan durağan olarak ilintilenmiş gibi ulaşabilir.</p>

    <p>Son olarak, DSO’nun programlama arayüzünün getirilerinden yararlanmak
      amacıyla çalıştırılabilir program, daha sonra dağıtım tabloları vb.
      yerlerde kullanmak üzere <code>dlsym()</code> üzerinden DSO’daki belli
      simgeleri çözümlemek zorundadır. Başka bir deyişle: Çalıştırılabilir
      program ihtiyaç duyduğu her simgeyi kullanmak için kendisi çözümleme
      yapmak zorundadır. Böyle bir mekanizmanın getirisi, programın isteğe
      bağlı parçalarının gerekli olana kadar yüklenmemesidir (böylece daha az
      bellek alanı kullanılır). Gerektiği zaman programın işlevselliğini
      arttırmak amacıyla bu parçalar devingen olarak programa
      yüklenebilir.</p>

    <p>DSO mekanizmasının bu basit gibi görünen işleyişinde zorluk içeren bir
      adım şudur (başkaları da olabilir): Bir programın işlevselliğini
      genişletmek için DSO kullanılırken (ikinci yöntem) çalıştırılabilir
      programdan DSO için simgelerin çözümlenmesi.  Zorluğun sebebi,
      "tersine çözümleme" yapılmasıdır; çalıştırılabilir programın simge
      kümesindeki DSO simgeleri kütüphane tasarımına aykırı bir şekilde
      çözümlenir ve bu uygulama tüm platformlarda hazır olarak
      desteklenmediği gibi standartlaşmış da değildir. Geçer uygulamada
      çalıştırılabilir programın evrensel simgeleri çoğunlukla yeniden dışa
      verilmez ve bu bakımdan bir DSO içinde kullanılmaları uygun değildir.
      Esas sorun, çalıştırılabilir bir programın işlevselliğini çalışma
      anında genişletmek için DSO kullanımı sırasında ilintileyicinin tüm
      evrensel simgeleri dışa vermesini zorlamanın bir yolunu bulmaktır.</p>

    <p>Paylaşımlı kütüphane yaklaşımı bu bakımdan türünün tek örneğidir,
      çünkü DSO mekanizması özellikle bunun için tasarlanmıştır, dolayısıyla
      işletim sisteminin sağladığı hemen hemen tüm kütüphaneler için
      kullanılabilir.</p>
</section>

<section id="advantages"><title>Getiriler ve Götürüler</title>

    <p>Yukarıda bahsedilen DSO’ya dayalı özelliklerin getirileri
      şunlardır:</p>

    <ul>
      <li>Sunucu paketi çalışma anında daha esnektir çünkü, sunucuyu
        oluşturan parçalar derleme sırasında <program>configure</program>
        seçenekleriyle birleştirilmek yerine <code>httpd.conf</code> içinde
        <directive module="mod_so">LoadModule</directive> yönergeleri
        sayesinde çalışma anında birleştirilebilmektedir. Bu yolla, örneğin
        tek bir Apache kurulumuyla birbirinden farklı yapılandırmalara sahip
        çok sayıda sunucu çalıştırmak mümkündür. (standart veya SSL sürümü;
        basitleştirilmiş veya devingen sürümü [mod_perl, PHP3], vs.)</li>

      <li>Sunucu paketi kurulumdan sonra bile üçüncü parti modüllerle kolayca
        genişletilebilir. Bu özellikle, bir Apache temel paketinin yanında
        PHP, mod_perl, mod_security gibi ek paketler oluşturan paket
        dağıtıcılarına büyük yarar sağlar.</li>

      <li>Yeni Apache httpd modülleri için daha kolay prototip
        geliştirilebilir: Modül kaynak kodunu DSO/<program>apxs</program> çifti
        sayesinde Apache httpd kaynak ağacının dışında derleyip modülün yeni
        bir sürümünü bir <code>apxs -i</code> komutunun ardından
        <code>apachectl restart</code> yaparak çalışan bir Apache HTTP
        Sunucusunda denemek daha kolay hale getirilmiştir.</li>
    </ul>

    <p>DSO kullanımının götürüleri ise şunlardır:</p>

    <ul>
      <li>İlk yüklemede %20 yavaşlama: Unix yükleyicisi simgeleri çözümlemek
        zorunda olduğundan sunucu ilk başlatılırken yaklaşık %20 daha yavaş
        faaliyete geçer.</li>

      <li>Çalışma sırasında % 5 yavaşlama: Konumdan bağımsız kodun (PIC -
        Position Independent Code) göreli adresleme için karmaşık oyunlara
        girmesi ve bunun mutlak adresleme kadar hızlı olmaması nedeniyle
        sunucu bazı platformlarda çalışma anında yaklaşık %5 daha yavaş
        çalışabilir.</li>

      <li>DSO'nun tüm modüller için uygun olmaması: DSO modülleri bazı
        platformlarda diğer DSO temelli kütüphanelerle ilintilenemediğinden
        (<code>ld -lfilanca</code>) DSO mekanizmasını tüm modül türleri için
        kullanamazsınız (örneğin a.out temelli platformlar bu işlevselliği
        ELF temelli platformlar kadar iyi sağlamaz). Başka bir deyişle, DSO
        dosyaları olarak derlenmiş modüllerin kullanabileceği simgeler ya
        Apache httpd temel kodunda vardır ya Apache httpd temel kodunun
        kullandığı C kütüphanesinde (<code>libc</code>) ve diğer durağan ve
        devingen kütüphanelerde vardır ya da konumdan bağımsız kodu içeren
        durağan kütüphane arşivlerinde (<code>libfilanca.a</code>)
        vardır. Diğer modülleri kullanmak için tek şansınız ya Apache httpd
        çekirdeğinin modüle bir atıf içermesini sağlamak ya da modül kodunu
        <code>dlopen()</code> vasıtasıyla yüklemektir.</li>
    </ul>

</section>

</manualpage>